قبلاً مطلبی درباره پروپوزال، سمینار و پایان‌نامه نوشته بودم که عملاً تجربیات من تا زمان سمینار ارشد رو مکتوب می‌کرد.
برای نگارش پایان‌نامه و دفاع هم نکاتی از جاهای مختلف یاد گرفتم که در اینجا می‌نویسم. فقط بگم که بعضی چیزهایی که میگم صرفاً مختص دانشکده کامپیوتر دانشگاه شریف هست و احتمالاً به بقیه دانشگاه‌ها تعمیم پیدا نمی‌کند.
فکر می‌کنم این پست‌ها از راحت‌ترین پست‌هایی هست که می‌نویسم؛ چون مخاطب این‌ها، امیر چند سال پیش هست. دغدغه‌هاش رو می‌دونم. ایرادات کارش رو هم می‌دونم.
نکات قبل پایان‌نامه
این رو عملاً از ترم یک باید می‌دانستیم. در واقع هر دانشجوی ارشد مهندسی کامپیوتر موظف هست، حداقل دستیار آموزشی دو تا درس غیرکارگاهی یا یک درس کارگاهی بشه.
البته این زیاد مهم نیست؛ چون بچه‌ها دنبال ریکام هستند و حتی اگر این نبود هم برای گرفتن ریکام دستیار آموزشی یا Teacher Assistant می‌شدند.
به‌هرحال این هست و اسمش هم گذاشتند موظفی.
روال‌ها و قوانین اداری
این قسمت کاملاً توسط آقای کارگران نگارش شده و من لزومی نمی‌بینم دوباره در موردش حرف بزنم.
فصول پایان‌نامه
اول این که پایان‌نامه پنج فصل داره. ترجیحاً هر فصل بهتره قسمتی در انتها به نام «جمع‌بندی» داشته باشه که خلاصه فصل رو توضیح بده.
فصل اول که مشخص هست و ساختار ثابتی داره. مقدمه و بیان مسئله و اهداف و محدودیت‌های تحقیق. شاید هم لغات تخصصی و نهایتاً جمع‌بندی.
در فصل دوم قراره مروری بر ادبیات تحقیق داشته باشید. ترجیحاً یک جمع‌بندی بر مقالات قبلی داشته باشید و توضیح بدید. اینجا خیلی خوبه اگر بتونید یک جدول درست کنید و مزایا و معایب روش‌های قبل رو در یک جدول نشون بدید.
فصل اول و دوم عملاً همان مطالبی هست که داخل سمینار هم نوشتیم. ترجیح اینه که تو فصل دوم یک جمع‌بندی بر مقالات قبلی داشته باشیم. خیلی خوششون میاد اگر یک جدول درست کنیم و مزایا و معایب روش‌های قبلی رو در یک جدول به‌صورت خلاصه نشون بدیم.
فصل سوم روش پیشنهادی هست. این فصل ساختار مشخصی نداره. اینجا باید توضیح بدید که شما چه روشی پیشنهاد دادید و این روش چه مشکلاتی رو قراره حل کنه. البته معمولاً هسته اصلی روش پیشنهادی ایده‌ای در حد یک خط یا دو خط هست؛ ولی بالاخره تا بیاید توضیح بدید که منطق اصلی مدل چی بوده و شما کدوم قسمتش رو دارید تغییر میدید، ۱۰ ۱۵ صفحه‌ای میشه.
تو فصل چهارم زحمت می‌کشید دیتاست‌هایی که روش کار کردید رو معرفی می‌کنید و آزمایش‌هایی که انجام دادید رو توضیح میدید. هدف هم مشخصه. می‌خواید بگید روش پیشنهادی شما بهتر بوده (حتی اگر این بهتر بودن در رقم سوم بعد از اعشار باشه).
فصل پنجم هم کلاً یکی دو صفحه است که در مورد کارهای آینده و ایده‌های بعدی میشه توضیح داد. ساده است. صحبت‌کردن در مورد ایده خیلی راحته. پیاده‌سازی ایده است که سخته.
چکلیست پایان‌نامه
اخیراً دارم می‌فهمم چقدر خوبه آدم برای همه چیز چکلیست داشته باشه. اخیراً هم چند تا چکلیست درست کردم. از چکلیست مسافرت گرفته تا چکلیست ماشین قبل مسافرت یا حتی چک‌لیستی برای وسایل استخر. اینطوری آدم یک‌بار بهش فکر می‌کنه و بارهای بعد فقط لازمه یه نگاه به چکلیست داشته باشه تا چیزی رو از قلم نندازه.
ایده چکلیست رو از اینجا گرفتم که هم تو سمینار و هم تو پایان‌نامه از من ایراد گرفته شد که شکل‌هام مرجع ندارند! تو سمینار برام قابل‌قبول بود چون اصلا نمی‌دونستم همچین قانونی هست اما تو پایان‌نامه ناراحت شدم چون فراموش کرده‌بودم.
این چک‌لیستی هست که به نظرم می‌تونه برای پایان‌نامه (یا حتی سمینار) مفید باشه:
- تمام شکل‌ها و جدول‌ها چک بشن که مرجع داشته باشند (یا خودتون کشیده باشید).
- ترجیحاً به همه اشکال و جدول‌ها در متن پایان‌نامه اشاره بشه. یعنی هر شکل یا جدول رو یک جایی در متن اشاره کنید و راجع بهش حرف بزنید. با ادبیات دوستان سئوکار میشه گفت «شکل یتیم یا محتوای یتیم نداشته باشید».
- تمام فرمول‌ها شماره داشته باشند.
- اجرای پاک‌نویس فراموش نشه. پاک‌نویس ویراستیار متن هست که تصحیح‌های مناسبی برای فارسی پیشنهاد میده. رایگان هم هست.
- هر فصل یک بخش «جمع‌بندی» داشته باشه که یک پاراگراف در مورد کل فصل بنویسید.
برای لتک هم کافیه که تک‌تک فایل‌ها رو یکی‌یکی داخل Word ببرید. بعد از اونجا پاک‌نویس رو اجرا کنید و برگردانید. خوشبختانه دستورات لتک رو خراب نمی‌کنه. فقط گزینه «اصلاح یکجا» رو نزنید که متن رو خراب می‌کنه. پاک‌نویس پیشنهادهای فرهنگستان رو هم براتون میاره که لذت ببرید :)
در کامنت‌های پایان‌نامه من روی این نکته تأکید شده بود که متنی که تو پایان‌نامه نوشتم محاوره‌ای هست و خب درست گفته بودند. واقعیتش من با نگارش متن بدون روح مشکل دارم و برام خیلی سخت بود که باید تک‌تک افعال رو باید به‌صورت مجهول در می‌آوردم و کلاً متنم رو به یک متن مرده و بی‌روح تبدیل می‌کردم؛ اما خب چاره‌ای نبود. یک شب نشستم و کل جملاتم رو به حالت مجهول درآوردم.
به نظرم یک روندی که تو چند دهه گذشته سرعت پیدا کرده، غیررسمی شدن و محاوره‌ای شدن کتاب‌هاست. تاحدی‌که الان بعضی کتاب‌های مرجع - برخلاف قدیم - به زبان محاوره‌ای نوشته می‌شوند.
نمونه‌اش معروف‌ترین کتاب یادگیری عمیق هست که توسط گودفلو و بنجیو نوشته شده. [Deep Learning](https://www. eeplearningbook.org/). انتشارات MIT Press هم چاپ کرده.
به شخصه یکی از علت‌هایی که نمی‌تونم با کتاب‌های خیلی رسمی ارتباط برقرار کنم همینه. کتابی مثل Pattern Recognition and Machine Learning که جناب Bishop نوشته رو با این که بعضی‌اوقات بهش مراجعه می‌کنم؛ اما اینقدر سنگین حرف زده که من نمی‌فهمم چی میگه.
ارائه پایان‌نامه
بسیاری از نکاتی که برای ارائه پایان‌نامه گفتم اینجا هم صدق می‌کنه. شاید اینجا خوندن نکات متمم در زمینه اسلایدسازی هم مناسب باشه.
خلاصه تصویری یا Visual Abstract: بهتره که روش پیشنهادی در یک چارت یا یک‌شکل به‌صورت مفهومی نشون داده بشه. بعد دقیقاً نشون بدید که تو کدوم قسمت کار انجام دادید.
این مسئله حداقل برای استاد من خیلی مهم بود که تو یک شکل کل کاری که انجام دادم مشخص باشه. بعد روش پیشنهادی حول اون سوار بشه.
نکته بعد این بود که بهبود کاملاً متمایز باشه. یعنی خیلی شفاف نشون داده بشه که چه قسمتی و به چه اندازه‌ای بهبود داده شده.
ترجیح اینه که تو اسلاید‌ها ارائه، زیاد متن نباشه و به جای اون شکل و جدول باشه.
ترجیح اینه که زیاد وارد قصه نشید. برای یه جلسه دفاع ۳۰ دقیقه‌ای میشه ۱۰ دقیقه ادبیات تحقیق گفت و سریع ازش رد شد و میشه هم ۲۰ دقیقه ادبیات تحقیق گفت.
فرقش چیه؟ کسی که ۲۰ دقیقه روی کارهای قبلی وقت می‌گذاره و ۱۰ دقیقه کارهای خودش، احتمالاً خودش کاری نکرده. بیشتر می‌خواسته یه چیزی بگه که ارائه پر بشه و بعد سریع از روش پیشنهادی خودش بگذره که داورها نفهمند چی شد.
ولی واقعیت اینه که داور از من و شما خیلی زرنگ‌تره و اینا رو به سادگی می‌فهمه. من توی سمینار این اشتباه رو کردم و انقدر راجع به روش‌های قدیمی گفتم که وقت نشد هیچی راجع به روش پیشنهادی خودم صحبت کنم. کلا به نظرم میاد بهتره کمتر راجع به تاریخچه این که بقیه چیکار کردند تو ارائه صحبت بشه.
صفحه مراجع حتماً باید در ارائه باشه. کسی ندید هم مهم نیست؛ ولی وجودش مهمه.
ارسال پایان‌نامه
جهت ارسال ایمیل هم شاید بهتر باشه که PDF رو Attach نکنید. بلکه pdf رو داخل گوگل درایو آپلود کنید. بعد از داخل ایمیل Insert files using Drive رو انتخاب کنید و فایل‌تون رو از اونجا بفرستید. چرا؟ چون اینطوری می‌تونید فایل رو تا زمانی که استاد باز نکرده ویرایش کنید و استاد همیشه آخرین نسخه رو خواهد دید.
مراحل دفاع
برای دفاع یک فرم احراز پایان‌نامه باید پر بشه که اول کارشناس تحصیلات تکمیلی امضا می‌کنه. به پیوست‌اش هم لیست دروس جبرانی و فرم موظفی دانشکده باید پر بشه.
بعد از کارشناس تحصیلات تکمیلی، استاد راهنما این فرم رو امضا می‌کنه و بعد از اون داور امضا می‌کنه. پایان‌نامه یک هفته قبل از جلسه گروه باید برای داور داخلی ارسال بشه. قاعدتاً قبلش هم از استادتون کامنت دریافت کردید و تأیید گرفتید.
بعد جلسه گروه تشکیل میشه که تو جلسه گروه، برای شما یک داور خارجی عادی و یک داور خارجی ذخیره مشخص میشه. منظور از خارجی، صرفاً خارج از دانشکده هست؛ یعنی داور خارجی می‌تونه از دانشکده‌های دیگه دانشگاه خودتون هم باشه. البته به لطف مجازی بودن جلسات داور خارجی می‌تونه خارج کشور هم باشه.
بعد وظیفه شما اینه که پایان نامه رو برای داور خارجی هم بفرستید و سعی کنید یک وقت مشترک پیدا کنید.
روش کار سنتی است! به اساتید داور تک به تک ایمیل می‌زنید و میگید که ساعت‌های خالی‌شون رو بدن. بعد مشترک می‌گیرید با استاد راهنما هماهنگ می‌کنید.
جلسه دفاع
جلسه دفاع حداقل ۴۵ دقیقه طول می‌کشه که نیم ساعتش ارائه باید بدید و بقیه‌اش سؤالات داور داخلی و خارجی. جلسه دفاع من دقیقاً یک ساعت شد؛ ولی دوستانی داشتم که ۱.۵ یا حتی ۲ ساعت تو جلسه دفاع بودند.
معمولاً اینطوری هست که استاد راهنما تو جلسه دفاع حرف نمی‌زنه. بالاخره هر چی باشه، شما دارید در مقابل داورها دفاع می‌کنید! استادتون که دفاع نمی‌کنه. نیازی هم نداره دفاع کنه. استاد زمانی که باید دفاع می‌کرده (زمان دکترای خودش) دفاع کرده.
اساتید راهنما معمولاً قبل از جلسه دفاع اصلی، یک جلسه پیش‌دفاع می‌گذارند که دانشجو آماده به شه. خیلی هم مفیده. در اینجا شما و استاد راهنما انگار در یک تیم هستید و استاد سعی می‌کنه مواردی که ممکنه مسئله بشه رو بهتون گوشزد کنه.
بعد میریم جلسه دفاع. تو دفاع چند تا وضعیت ممکنه پیش بیاد. یا همه چی گل و بلبل هست و میرید دفاع می‌کنید و چند تا ایراد جزئی از کار می‌گیرند. یا این که با لدر از روی آدم رد میشن و حتی دیده‌شده که دانشجو گریان از اتاق دفاع بیرون اومده.
در هر دو صورت شما دفاع خواهید کرد و پاس می‌شید :) اینطور که پرسیدم سابقه نداشته کسی نتونه تز ارشد رو دفاع کنه. بالاخره هر کسی با هر سطحی از دانش یه چیزی میگه و میره.
من دوستانی داشتم که می‌دونم روی پایان‌نامه‌شون جمعاً یک هفته وقت گذاشتند و بااین‌حال دفاع کردند و الان هم فارغ‌التحصیل هم هستند. به همین خاطر به نظر میاد فرآیند دفاع بیشتر به جلب نظر استاد راهنما بستگی داشته باشه و بقیه‌اش فرمالیته هست.
بعد از جلسه دفاع هم کامنت‌هایی که داورها راجع به تز ارشد دادند رو انجام میدید و براشون می‌فرستید و ازشون امضاء می‌گیرید. فقط اینجا توجه داشته که شما دفاع کردید و نمره‌‌تون هم نهایی شده. معمولا اینطوری هست که آخر جلسه دانشجو میره بیرون و اساتید مشورت می‌کنند و هر کدوم یک نمره‌ای میدن.
پس کامنت‌های بعد از دفاع تأثیری در نمره نداره و این بخش هم بیشتر جنبه فرمالیته داره. اینجا با این‌که ممکنه یکی اذیت بکنه؛ اما اکثر داورها انتظار ندارند تمام کامنت‌هاشون رو انجام بدید.
بعد از دفاع هم دیگه شما دانشجو نیستید! حداقل تو شریف اینطوری بود که من پنج‌شنبه دفاع کردم. جمعه وارد سامانه تغذیه شدم و گفتند که دانشجویی با این مشخصات وجود نداره!
نهایتاً شیرینی جلسه دفاع هم فراموش نشه.
امیدوارم که موفق باشید.